Metoda pytań i doświadczeń - jak pracujemy w Uniwersytecie Dzieci

Pytamy i doświadczamy

Podstawą przygotowania zajęć Uniwersytetu Dzieci i scenariuszy na platformę dla nauczycieli jest metoda pytań i doświadczeń, która służy rozbudzaniu ciekawości, kształtowaniu naukowego myślenia i rozwijaniu u dzieci umiejętności skutecznego działania.

Misją Uniwersytetu Dzieci jest rozwijanie potencjału twórczego i intelektualnego dzieci, by korzystając w pełni ze swoich talentów, wiedzy i możliwości rozumiały świat w którym żyją i potrafiły w nim działać. Metoda pytań i doświadczeń w pełni ją realizuje. Metodologia pracy Uniwersytetu Dzieci jest również spójna z nową podstawą programową oraz wytycznymi Komisji Europejskiej, zawartymi w kompetencjach kluczowych. (http://europa.eu/legislation_summaries/education_training_youth/lifelong_learning/c11090_pl.htm)

Metoda Pytań i Doświadczeń łączy rozbudzanie ciekawości z myśleniem naukowym i działaniem projektowym. Niezwykle istotne jest w niej zaciekawianie światem i człowiekiem. Ciekawość definiuje się jako: “ pragnienie, by wiedzieć, zobaczyć lub doświadczyć, które motywuje poznawcze zachowanie ukierunkowane na pozyskanie nowych informacji” (John A. Litman, Curiosity and the pleasures of learning: wanting and liking new information; http://isites.harvard.edu/fs/docs/icb.topic951139.files/curiosityPleasureOfLearning-litman.pdf) MPD odnosi się do naturalnej, wręcz instynktownej formy poznawania i uczenia się. W ciągu kilku pierwszych lat życia, dzięki ciekawości, dociekliwości, doświadczaniu i naśladowaniu innych, dzieci uczą się przynajmniej jednego języka, zachowań społecznych, konstruowania, literatury, związków przyczynowo-skutkowych czy podstawowych praw fizyki. W dodatku nauka ta płynie z wewnętrznej potrzeby rozumienia otoczenia, zaspokajania własnych potrzeb, unikania niebezpieczeństw i po prostu przyjemności, jakiej dostarcza zdobywanie wiedzy. Odwołanie do naturalnej dziecięcej ciekawości jest najistotniejszą cechą zarówno metody pytań i doświadczeń, jak i programu Uniwersytetu Dzieci.

Metoda naukowego wnioskowania, Inquiry Based (Science) Education, jest drugim z trzech elementów metody. IBSE wprowadza do dydaktyki szkolnej rozwiązania wywiedzione ze świata badań naukowych, opierających się na schemacie pracy: hipoteza-doświadczenia-wnioski. Uczenie przez dociekanie, rozumowanie, doświadczanie w ciągu ostatnich lat jest jedną z najaktywniej rozwijanych i wdrażanych metod nauczania w Europie (http://www.pathwayuk.org.uk/what-is-ibse.html).

Nowa szkolna podstawa programowa do „klasycznych” umiejętności, jakie uczeń powinien wynieść ze szkoły, dodała myślenie naukowe jako umiejętność formułowania wniosków opartych na obserwacjach empirycznych dotyczących przyrody i społeczeństwa. Umiejętność wnioskowania postrzegana jest obecnie jako jedna z najistotniejszych kompetencji współczesnego człowieka, warunkująca jego zaradność I kreatywność.

Trzeci element to praca metodą projektu, wzbudzająca ducha przedsiębiorczości i ucząca skutecznego działania. Ona z kolei inspirację bierze z obserwacji instytucji i przedsiębiorstw rozwijających współczesną gospodarkę.

Inicjatywność, umiejętność skutecznego rozwiązywania problemów i tworzenia nowych rozwiązań, a na tym generalnie polega przedsiębiorczość, to dobra cenne tak jak zasoby naturalne. Nowoczesne przedsiębiorstwa dobrze gospodarują także zasobami takimi jak pomysłowość albo czas, dlatego pracuje się w nich projektowo, wykorzystując możliwości pracy zespołowej.

Ciekawość.

Dzieci są ciekawe i dociekliwe z natury. W pierwszych latach życia zabawa i zadawanie licznych pytań jest formą poznawania najbliższego świata. Prowadzenie obserwacji przyrody (zbieranie owadów, muszelek), odgrywanie ról w zabawie (lekarza, nauczyciela) i niekończące się pytania "dlaczego?" składają się na  naturalny i radosny proces szybkiej i radosnej nauki. Metoda pytań i doświadczeń przenosi tę naturalną metodę poznawania na grunt edukacji wczesnoszkolnej i szkolnej. Ważne w niej jest zaciekawianie światem i człowiekiem. Jest to najistotniejsza cecha programu Uniwersytetu Dzieci i scenariuszy przygotowywanych dla nauczycieli. Dlatego punktem wyjścia do konstruowania zajęć są pytania stawiane przez dzieci. Pytając, dzieci same wskazują zagadnienia, które je interesują, zgodnie z potrzebą rozumienia otaczającego świata, możliwości percepcyjnych i rytmem zdobywania kolejnych kręgów wtajemniczenia w świat wiedzy. Odpowiadając na nie, zaspokajamy ciekawość,  wyrażamy szacunek dla dziecka jako samodzielnej, wrażliwej i myślącej istoty, upewniamy je, że warto być ciekawym, a także wzmacniamy naturalną, wewnętrzną motywację do nauki.

Ciekawość jest sposobem zaangażowania w proces poznawczy. Jest nie tyle kompetencją, co postawą. Dzięki niej możliwe jest kształcenie umiejętności i rozbudzenie chęci nabywanie wiedzy, gdyż daje głęboko osadzoną, szczerą motywację do nauki.

Dzieci zadają pytania na temat tego co aktualnie znajdzie się w zasięgu ich zainteresowań. Pytania wynikają często z obserwacji i refleksji (Dlaczego są dwie dziurki w nosie? Dlaczego Ziemia jst okrągła a nie kwadratowa? Dlaczego mężczyźni mają wąsy?) i chęci zrozumienia otaczającej rzeczywistości (Skąd ptaki wiedzą, kiedy mają odlecieć do ciepłych krajów?, Dlaczego żarówka świeci?). Lub też przeciwnie - pytają o to co najbardziej odległe, sięgające granic poznania (Czy będą kiedyś samoloty z prędkością nadświetlną? Ile na świecie jest ziarenek piasku? Co jest poza kosmosem? Co stanie się ze Słońcem za 3 miliardy lat? Czy można zbudować budynek sięgający kosmosu?) Pierwsza grupa pytań daje im zrozumienie mechanizmów i pewność poruszania się w świecie. Druga -  to pytania związane z naturą świata i kondycją człowieka, opisują jego relacje ze światem, pokazują granice. Najchętniej robimy to, na czym nam najbardziej zależy. Najłatwiej nauczyć się tego, czego chcemy się nauczyć. Dlatego zajęcia zakotwiczone w dziecięcej ciekawości mają większą szansę na sukces dydaktyczny. Uczestnicy takich zajęć nie tylko zrozumieją więcej, lecz również mogą skojarzyć uczenie się z przyjemnością, co wzmocni chęć do dalszej nauki. Przede wszystkim jednak postawienie pytań dziecięcych w centrum jest aktem upodmiotowienia dzieci. Dzieci dostają sygnał: jesteście ważne, a my, dorośli, dbamy o to, co was interesuje.” To z kolei droga do postawy otwartości, aktywności i odpowiedzialności. 

Nie każda aktywność muszi odpowiadać na pytania dzieci. Warto pokazać im inne interesujące kwestie – ciekawe i ważne dla naukowców lub nauczycieli. Inspiracją do zajęć mogą więc być zagadnienia naukowe, które są tematem bieżących wiadomości (Dlaczego klimat się zmienia?) lub programów popularyzujących wiedzę(Skąd biorą się trzęsienia ziemi?) lub zagadnienie z podstawy programowej ujęte w formę intrygującego pytania (Jak piją rośliny? Czy wszystkie zwierzęta widzą tak samo?).

Naukowe myślenie

Jedną z kluczowych kompetencji akcentowanych w najnowocześniejszych systemach kształcenia jest umiejętność myślenia: krytycznego, analitycznego, naukowego.

Naukowy sposób myślenia, choć kojarzy się z badaniami naukowymi, to nic innego jak umiejętność korzystania z tego, co wiemy. Rozwiązania dydaktyczne bazujące na badawczym schemacie: hipoteza-doświadczenia-wnioski, pomagają ukształtować u uczniów umiejętność dochodzenia do wiedzy, konieczną nie tylko w pracy badawczej, lecz w każdej sytuacji wymagającej nazwania i rozwiązania problemu, a także korzystania z informacji i wiedzy już posiadanej. Rozwiązania dydaktyczne stosowane w ramach metody pytań i doświadczeń odwołują się do metody naukowej także w formie: uczestnicy zajęć samodzielnie  prowadzą pracę badawczą, poznając w sposób doświadczalny, a nie teoretyczny. Aktywność ta jest główną częścią zajęć prowadzonych metodą pytań i doświadczeń. W naukowym doświadczaniu istotna jest nie tylko samodzielność młodych badaczy. Ważne jest takie zaplanowanie działań, by uczniowie mogli wyciągnąć wnioski. Idealna akcja badawcza rozpoczyna się od postawienia hipotezy. Uczniowie wówczas są zmotywowani do wykorzystania całej swojej wiedzy, zdolności do abstrakcyjnego myślenia, zdolności kojarzenia. Stawianie hipotezy sprzyja celowemu działaniu. Działając celowo uczniowie wiedzą, które parametry zmienić w przypadku obalenia hipotezy. Np. jeśli badanie prowadzić ma do odpowiedzi na pytanie: Dlaczego statek pływa? istotne jest zbadanie warunków, które musi spełnić pływający obiekt. Po postawieniu hipotezy dzieci wykonują doświadczenie – w tym przypadku konstruują statek zgodnie z postawioną hipotezą, a następnie sprawdzają doświadczalnie, czy unosi się na wodzie. W ostatniej części doświadczenia wyciągają wnioski ze swoich obserwacji. Jeśli hipoteza nie potwierdzi się, w oparciu o wyciągnięte wnioski stawiają nową hipotezę i ponownie ją testują. Warto zwrócić uwagę na fakt, że doświadczenie nie jest tożsame z pracą manualną. Jeśli uczniowie wykonaliby konstrukcje pływających łódek zgodnie z otrzymaną instrukcją, bez stawiania hipotezy i wyciągania wniosków, działanie takie nie może być nazwane badawczym.

Metoda IBSE, która stanowi ważny element metody pytań i doświadczeń została opracowana z myślą o dydaktyce przedmiotów przyrodniczych. Można jednak wykorzystać ją także do poznawania dziedzin humanistycznych i społecznych. Komponent badawczy służy klarownemu sformułowaniu zagadnienia i nadaje zajęciom poznawczy charakter. Zajęcia ciekawostkowe lub podające wiedzę nie realizują zasad metody pytań i doświadczeń.

Praca projektowa

Trzeci element metodologii to praca metodą projektu, wzbudzająca ducha przedsiębiorczości i ucząca skutecznego działania. Projekt w tym znaczeniu to każde planowe działanie, które zmierza do założonego celu. Umiejętność pracy projektowej będzie służyć w dorosłej przyszłości dzisiejszych uczniów zarówno w pracy zawodowej, jak i w realizacji codziennych zamierzeń. 

Pracę projektową można opisać planem 4P: pomysł-plan-przebieg-podsumowanie. Każdy projekt służy realizacji jakiegoś pomysłu. Pierwszym warunkiem jego realizacji jest precyzyjne zdefiniowanie przedmiotu działania. W projektach badawczych musimy dokładnie wiedzieć, co badamy, a w twórczych lub konstrukcyjnych - co chcemy stworzyć. Następny krok to zaplanowanie realizacji: ustalenie kolejnych - kroków, oszacowanie potrzebnych zasobów, zaplanowanie czasu. Następnie plan jest realizowany (przebieg), a na końcu pracę należy podsumować, by stwierdzić, czy rezultat jest zgodny z założeniami, a także wyciągnąć wnioski z efektów i realizacji. Elementem podsumowania jest prezentacja projektu. W ramach zajęć Uniwersytetu Dzieci i podczas realizacji scenariuszy powstałych w oparciu o nie, zwykle nie ma czasu na zaplanowanie pełnej pracy projektowej. Pojawiają się więc jedynie elementy. Uczniowie będą jednak mieli okazję wykształcić w sobie postawę przedsiębiorczą. Nauczą się definiowania celu swojej pracy. Dowiedzą się, że działania, które mają przynieść spodziewany skutek, muszą być zdefiniowane poprzez cel, któremu służą. Nauczą się również pracy w zespole, planowania – czasu, zasobów, działań itd. W końcu rezultaty pracy będą przez nich prezentowane, co pozwoli im popracować nad sprawną komunikacją, a także umiejętnością oceniania rezultatów swojej pracy. W scenariuszach nauczyciele znajdą podpowiedź jak pracować projektowo i wiele elementów zawartych w nich mogą rozwinąć do postaci odrębnych projektów.

Wprowadzenie metodologii pytań i doświadczeń oznacza zmianę roli nauczyciela-prowadzącego zajęcia. Przestaje on być dominującym źródłem wiedzy, panem/panią sytuacji. Nauczyciel MPD zostaje mentorem pozwalającym „urodzić się” dzieciom w pełni swoich talentów, pasji i zainteresowań. Nauczyciel-mentor nie jest źródłem wiedzy, ale wiedzę i aktywność dzieci animuje, wspierając je w rozwijaniu własnego potencjału.